Levenseindeverhalen

Wat weten Nederlandse dokteren over islamitische rituelen? Begrijpen vrijwilligers iets van teksten uit de Koran? Dat valt vaak tegen. Deze geestelijk verzorger wil een brug slaan. Hij geeft professionals vaak uitleg over gebruiken en gewoonten vanuit de islam. “Soms doe ik een stap achteruit.”

Ik ben altijd werkzaam geweest in de zorg en welzijn sector. Ik ben maatschappelijk werkster en heb als hulpverleenster gewerkt. Zes jaar geleden deed ik vrijwilligerswerk in een islamitisch verzorgingshuis. Op een dag kwam ik daar aan en het was heel onrustig. Er was een nieuwe bewoner en hij was vroeg in de ochtend plotseling overleden. Iedereen liep een beetje over elkaar heen. Er was onrust. Toen ik daar langs liep zag ik hem liggen met een laken over zich heen. Alles ging door en hij was zo alleen. Dit heeft heel veel met mij gedaan. Ik ben toen gaan nadenken:  ‘Hoe waren zijn laatste momenten?’  Zijn nachtdienst werd gedaan door de invalkrachten. Dus ja, het kunnen ook mensen zijn die bijvoorbeeld niet goed Nederlands spraken. In ieder geval dat ze geen goede inschatting konden maken van de zaken volgens mij.  Dit voelde zo voor mij. Hij lag daar met een wit laken over zich heen in zijn kamer, buiten de kamer gingen de zaken door en de dingen die moesten gebeuren. Had hij gevoeld dat hij alleen was? Had hij er iemand bij willen hebben die hem moed of rust insprak of rust kon geven? Dat waren allemaal vragen die mij onrustig en verdrietig maakten. Hoe kon hij alleen overlijden tussen al die drukte van mensen! Ik ben gaan nadenken: ‘Wie kon die meneer nou echt bijstaan?’ Zo kwam ik er achter dat er een geestelijk verzorger werkzaam was, maar dat hij niet er bij was gehaald. Ik ben me gaan verdiepen in de rol van geestelijk verzorger. Een van de taken van de geestelijk verzorger is inderdaad sterftebegeleiding doen. Begeleiden in het loslaten, het terugkijken. Misschien had hij vragen en wilde hij er met iemand daarover praten. Dat hij rust kreeg om die overgang goed te maken. Bij iemand er naast staan en samen kijken naar wat er nog staat te wachten, zodat de persoon het ook kan loslaten.

Ik heb mij in de rol van geestelijk verzorger verdiept en na twee jaar ben ik de opleiding gaan doen. Zo vielen er heel veel dingen op zijn plaatst. Ik ben me veel meer gaan verdiepen in wat de dood betekent en wat mijn religie daarover zegt. Zelf heb ik daar best wel rust in gevonden. Ik kan het nu veel beter kaderen. Als ik nu mensen begeleid dan weet ik dat wij moslims naar de tussenwereld gaan, naar de Barzah. We geloven ook dat er een Cennet, Paradijs,  bestaat. We komen daar uiteindelijk allemaal terecht. Ook de liefde en barmhartigheid van ALLAH SUBANALLAHU VE TALA. Dat mensen de overgang met berusting kunnen doen. Dat zij het afsluiten van zaken in deze wereld kunnen doen. Dit is mijn doelstelling.

Een breed spectrum

Ik krijg een oproep of we worden voor een consult geroepen. Dan ga ik naar het patiënt toe. Ik kijk of familie aanwezig is en wat de patiënt zelf nog wil als hij/zij nog bij bewustzijn is. Vaak komt een imam. Dat regel ik dan. De Koran wordt gereciteerd, met name soera Yasin, Ayet el Kursi wanneer iemand komt te overleiden. Soms reciteer ik ook met de familie soera Yasin of andere soera en we doen de shaada te doen uitspreken. Het is vooral kijken wat is gepast in zo’n moment. Soms doe ik een stap achteruit of dat ik de familie begeleid.

Ik kreeg een oproep voor een patiënt die met ontslag ging uit het ziekenhuis: ‘Het is fijn als je bij die meneer eens langs kan gaan.’ Maar nog voordat ik bij die meneer langskwam werd ik er al bij geroepen  omdat het heel snel slecht ging. De artsen maken dan op wat zijn toestand is. Toen ben ik praktisch aan de slag gegaan. Ik belde met akkoord van de arts zijn familie en kon alleen de puber zoon bereiken. Opeens was ik samen met zijn zoon die uit school kwam. Zijn vrouw en andere kinderen kon ik niet bereiken. De zoon was overstuur. Ik ben toen in de kamer van zijn vader naast de zoon gaan zitten en we hebben de Koran gereciteerd. Ik heb hem gezegd wat de toestand is. Ik adviseerde de zoon om te praten met zijn vader: ‘Zijn er zaken die je wil vertellen? Doe dat nu.’ Hij werd heel emotioneel en ik ben de kamer uitgegaan. Zijn zoon ging dichtbij zijn vader op bed zitten. Ze waren aan het praten. Na een kwartier kwam ik kijken. Ik vroeg aan zijn zoon of ik iets kon doen. Zijn verzoek was om de Koran te reciteren en ik heb dat nog een keer met hem gedaan. In die tussentijd kwamen zijn vrouw en de andere familieleden. Ik bleef op de gang en liet hun alleen. Ik heb dat ook gestimuleerd zo. Zijn zoon voelde toen ook meer rust. Mijn advies was bij hem te blijven, reciteer Koran en doe dua/smeekbede voor hem. Het was op een vrijdag en twee uurtjes daarna werd ik erbij geroepen., toen was de patiënt overleden.

Daarna praat je met de familieleden en ga je praktisch aan de slag. Je gaat de familie moed inspreken. Hij is nu gegaan en dit is het laatste stuk wat jullie nog voor hem kunnen betekenen. Wat willen jullie? ‘We willen dat in de moskee de doodsgebed plaatsvindt en dat hij in Marokko wordt begraven’ zei de familie. De wassing en het dodengebed in de moskee moet dan volgens de Islam snel plaats vinden. Het begraven moet ook snel plaats vinden. Het begraven worden in Marokko moet dan ook allemaal geregeld worden. Dan probeer je daar ook iets in te betekenen. Het is dan bijzonder om te zien dat zij dan ook daarin overeind  blijven.

Het is een breed spectrum, het werk als geestelijk verzorger. Je kan starten met sterfte-begeleiding bij een patiënt. Die kan je vragen stellen en het kunnen ook ethische vragen zijn. Dat kan je dan uitzoeken of bespreken. Het kunnen ook heel erg persoonlijke gesprekken zijn. Ik weet niet of ik er bijvoorbeeld klaar voor ben om ALLAH te ontmoeten. Hoe verricht ik vergevenis? Vanuit de behoefte stimuleer ik de patiënt en versterk ik hem. Ik vraag wat de rituelen zijn. Soms willen ze een imam, dan regel ik dat of doen we het samen.  We zoek praktische zaken ook uit bijvoorbeeld verzekeringen. Van praktische tot ethische vragen tot persoonlijke gesprekken en tot rituelen. Dat is wat ik binnen mijn functie doe als geestelijk verzorging.

Tussen twee culturen

Iedereen is uniek, er zijn duidelijke verschillen. Bijvoorbeeld als iemand krijgt te horen dat hij of zij komt te overleiden dan komt familie. Het sociale netwerk om de patiënt wordt dan heel belangrijk. In de Islam is het zo dat zieken bezoeken heel hoog staat.  Want er is een overlevering, soenna van de profeet, als de zoon van Adam waarom heb je mij niet op gezocht/ bezocht. ALLAH SUBANALLAHU VE TALA antwoord ik was de zieke. Had je de zieke bezocht dan had je mij daar gevonden. Zieken bezoek is een immens onderdeel dat moslims graag willen uitvoeren. Iemand krijgt heel veel bezoek.  Bijvoorbeeld de buren, moskeegangers, dichte en verre familieleden. Die komen dan allemaal op bezoek, dat hoort allemaal bij het stukje afscheid nemen. Daar wordt wel heel anders naar gekeken in het Nederlandse systeem. Daar wordt juist gestimuleerd om de rust te nemen, voor jezelf te kiezen en afscheid te nemen van mensen waar je om geeft. Dat zijn meestal ouders, kinderen en de directe familieleden. Maar niet zo zeer de buurman die drie deuren verder woont. Dat kan soms tot frictie zorgen. Er wordt dan gezegd: ‘De patiënt krijgt veel te veel bezoek en is dit allemaal familie?’ Die balans is soms wel zoeken.  Iemand die palliatief is en beperkte energie heeft, het is ook een aftakelingsproces. Afhankelijk van de ziekte kan het snel gaan of soms heel lang duren. Ik ben dan actief als een verbinder tussen de zorgprofessional en de patiënt. Ik geef vooral informatie aan beide kanten. De zorgprofessional informeer ik over de Islam en over de cultuur. De familie informeer ik over de situatie van de patiënt en dat daar rekening mee gehouden moet worden. Bijvoorbeeld dat het met twee personen naar binnen gaan en kort binnen blijven ook voldoende is om aan die soenna van de overlevering van de profeet te voldoen.

Ik probeer de wensen, ideeën, rituelen die bij de religie horen toe te lichten aan de professionals. Dus waarom een imam komt en wat er gebeurd, bijvoorbeeld bij het reciteren van de Koran. Ik probeer een verbindstuk te zijn om de balans en de middenweg te vinden. Als islamitisch geestelijk verzorger breng je een stuk religie mee, een stuk inzicht in cultuur mee en ook inzicht in communicatie mee. Wanneer bijvoorbeeld een stukje behandeling wordt stop gezet, wat heel vaak gebeurd, dan ontstaat er onenigheid tussen de arts en de familie.  Dan probeer ik vooral te verduidelijken of te concretiseren. Bijvoorbeeld: Wat betekent zinloos? ‘Wat kan je daarbij voorstellen?’ Ik vraag dan heel goed door aan de arts en dit werkt vaak heel verhelderend. Dit bespreek ik vervolgens weer met de familie, zodat beide partijen goed geïnformeerd zijn. Dan wordt dat door de familie beter ingezien en geaccepteerd.

Als de behandeling wordt stopgezet

Vorige week was ik bij ouders waarbij hun baby’tje ging overlijden. De behandeling werd stopgezet omdat het baby’tje heel veel hersenschade had. Ik was bij de ouders. Zij hadden om een imam gevraagd en de Koran gereciteerd. We hebben met de ouders gezeten tot het einde.  Je bent daar op dat moment voor de ouders. Er gebeurd iets dan met mij dat ik niet in mijn eigen gevoel ga verdrinken. Het doet wel iets met je. Een pas geboren baby’tjes, een engeltje die naar de hemel is en daar ook met ouders zal zijn.  Dat geeft mij kracht en berusting om mijn rol op te pakken.  Je gaat het gesprek aan. Vraagt of ze weten wat hun te wachten staat. Zij wilden mij graag erbij hebben en ik bleef bij hun zitten. Ze vonden het moeilijk om het moment van stopzetting te kiezen om het apparaat af te sluiten. Dan wacht je tot dat de ouders het moment kiezen, ik sluit dan aan.

Het ziekenhuis had aangegeven dat het uitzichtloos was. Ik voel het dan ook als mijn verantwoordelijkheid om met artsen te zitten en goed te begrijpen wat de prognose is en wat de consequenties zijn van wat al gedaan is. Ik moet dan echt goed bijgepraat worden door de arts. Ik wil weten waar ik oprecht onderdeel van wordt, zodat ik het met de ouders ook oprecht goed kan bespreken. Dit voel ik als mijn verantwoordelijkheid. Heel vaak is er ook een taalbarrière en nemen zij aan wat de arts zeggen zonder dat ze weten wat er nou precies aan de hand is. Het gaat vaak mis in de communicatie. Artsen zijn wetenschappers, ze hebben een eed afgelegd waarin ze zeggen dat als het mensonwaardig is en dat de patiënt onnodig lijdt er wordt nagedacht over stoppen met de behandeling. Hier zit een team achter en alles is goed onderzocht tot ze tot zo’n besluit komen. Het is altijd heel heftig als ze de boodschap mededelen.

Een ander casus is die van een vader die niet accepteerde om de behandeling stop te zetten van zijn dochter van 27 jaar. Artsen vonden het uitzichtloos en vader protesteerde. Ze communiceerden langs  elkaar heen. De arts vond het ethisch niet verantwoord dat patiënt leed en de vader had de redenering ‘Ik kan ethisch niet verantwoorden om de behandeling van zijn kind stop te zetten’. Dan gaan ze allebei op hun strepen staan. Ik probeer daar in het gesprek de spanning te doorbreken door beide partijen goed te begrijpen. Dat niemand vanuit het perspectief van vader kan kijken en meedenken en dat het heftig is. Er verschuift dan iets in het gesprek. De vader voelt zich gehoord.  Hij heeft toen gezegd: ‘Ik geef geen toestemming en doe maar wat nodig is’. ‘Wat zegt de Islam?’ vroeg de vader. Ik heb er een ethicus erbij gehaald. We gingen daarna met zijn allen in gesprek. Het was een zinloze behandeling en onomkeerbaar, dat maakte dat het in dit geval was toegestaan vanuit de Islam om de behandeling stop te zetten. Dit moet per keer beoordeeld worden. In haar geval is zij na het ontkoppelen van het apparaat na twee a drie uurtjes komen te overlijden. In de Islam is het zo, als het zinloos en onomkeerbaar is en drie artsen hebben hetzelfde gezegd, dan mag je afkoppelen. De context is hier heel belangrijk en als behandeling niet leidt tot verbetering dan kan het.  Dan is het aan ALLAH SUBHANA VE TALA of ze leeft of niet leeft.

Mijn eigen overgang

Ik had een vrouw die alvleesklier kanker had en zij was heel positief met de dood bezig en met het loslaten, terwijl ze niet palliatief was. Ik was bij haar voor een consult toen ze in het ziekenhuis lag.  Ze was heel positief en zag het als een beproeving van ALLAH SUBHANA VE TALA . Ik ben daar klaar voor en weet dat ALLAH vergevensgezind is en dat hij op die manier naar mij kijkt. Ze deed dat op zo’n bijzondere manier dat ik zelfs onder de indruk van was.  Toen ik uit de kamer de gang op ging zei ik tegen mij zelf: ‘Had ik maar deze kracht , harmonie en imaan als dat zij die heeft.’

Ik hoop dat ik de ogen van ALLAH SUBHANA VE TALA goed doe, de opdracht die we hebben gekeregen moeten zorgen voor elkaar. Ik hoop dat ik deze personen/ziel ook ga herkennen in het volgende leven. INSALLAH ook in de Cennet/hemel. Het geeft mij heel veel voldoening en elke keer vind ik het pittig. Daarna heb ik weer tijd nodig om het laten bezinken. Ik probeer de persoon de liefde, respect  en rust te geven.  We moeten voor elkaar zorgen. Als ik dat moment van overgang ga meemaken dan wil ik ook heel graag dat iemand mijn hand gaat vasthouden en mijn gezicht aanraakt of streelt en zegt dat het goed zit met mij.

Ik zie de overgang als een deur. Ik kristalliseer het verder uit met de patiënt om met vertrouwen door die deur alleen door te kunnen. Dit ga ik blijven doen tot dat ik zelf door die deur ga en dat iemand voor mij hetzelfde doet. Ik wil bij die deur staan en zo zie ik mijn rol. Het loslaten, vergeving zoeken, afscheid nemen, achterlaten. In de bronteksten zijn er wel wat beschrijvingen over:

De liefde van ALLAH SUBHANA VE TALA is in de mens. Het is een overgang in de tussenruimte Barzah en veilig is het dat je andere bekende zielen gaat treffen. Het is een niet gebonden aan een plaats die tussenruimte. Barzah is muur een afscheiding waar je niet meer van terug kunt komen. Het kan tijd en ruimte zijn GOD weet alles beter. Het is een onherroepelijke afscheiding. Het is tot de dag des oordeels. Dan komt de berechtiging en word je weer herrezen en na blazen op de bazuin. Je krijgt dan een fysieke lichaam weer. Qua tijd is niet dezelfde gewaarwording als wat we nu kennen. Na berechtiging is Cennet. Elke moslim die in ALLAH en Mohammed geloofd daar is Cennet voor gegarandeerd. Afhankelijk van je goeds in deze wereld.