Levenseindeverhalen

De man van Arjana overlijdt aan de gevolgen van een tumor. Hij ligt in Albanië begraven. Het leven in Nederland gaat door, maar zij voelt zich schuldig. Steeds weer die vragen. Had ze meer kunnen doen? Had ze dit kunnen voorkomen? “Soms is ziekte een slang die slaapt!”

Mijn man is 3,5 jaar geleden overleden, op de dag dat heilige Maria is overleden. Hij was een hele lieve man. Hij hielp iedereen, heeft nooit iemand iets slechts aangedaan en nooit gelogen. God heeft deze mooie dag uitgekozen om hem bij zich te nemen. Mijn man had een hart van goud.

Ziek

Hij had tumor onder aan zijn lip, dit is uitgezaaid in de lymfklieren en daarna in de longen. Hij is uiteindelijk binnen een jaar overleden. De wond hadden ze al eerder ontdekt, maar pas veel later kwamen ze erachter dat dit een kwaadaardige tumor was. Soms is ziekte een slang dat slaapt! Dat is een gezegde in Albanië.

Hij bleef gewoon doorwerken. Op het werk had hij geen prettige werksfeer. Hij werd gediscrimineerd en is onterecht ontslagen. Dat heeft hem veel pijn gedaan. Hij kreeg nooit vakantie en een keer was hij 4 uur te laat en toen is hij onterecht ontslagen. Dit blijft altijd pijn doen bij mij. Ik wil dit zo graag rechtzetten! Nu nog steeds. Ik denk dat hij er nog steeds geen vrede mee heeft, met dit onrecht. Dit blijft altijd pijn doen bij mij. Ik wil daar zo graag achteraan gaan. Ik wil het rechtzetten voor zijn eer. Ik weet niet wie onze advocaat was en heb ook helemaal geen papieren. Maar alsnog wil ik hier achteraan. Ik denk dat hij door zijn werk veel stress heeft gehad en dat dit zich heeft geuit in de vorm van ziekte. Onrecht!

Drie maanden na de tweede biopsie was de kanker uitgezaaid. Toen werd het heel heftig, hij had een heel moeilijke behandeling. We kregen door dat het niet over was gegaan. Hij kreeg nucleaire radiotherapie onder de lip tot aan zijn kin van rechts naar links. Dat vergeet ik nooit. De paniek begon en het leven voor ons veranderde. Na de bestraling kreeg hij veel pijn, hij kon niet eten. We moesten wachten tot de wond dicht was gegroeid. Maar zijn toen de wond dicht was gegaan was de kanker uitgezaaid in zijn lichaam.  Het ging allemaal veel sneller dan verwacht.

Ze begonnen met radiotherapie. Niet met chemo, dat snap ik niet. Eigenlijk nog steeds niet. Waarom begonnen ze met radiotherapie in plaats van chemotherapie? Met chemo was hij misschien gered! We waren op dat moment blij dat hij geen chemo kreeg, maar nu denk ik er heel anders over. Wij wilden graag hulp. Net als iemand die in het water aan het verdrinken is nog een stuk grond zoekt om te overleven, zo hebben wij gehandeld. We hebben gezegd dat wij chemotherapie wilden. Ik moest dat zelf thuis toedienen. Via een infuusbuis moest ik chemo toedienen waarmee ik ook eten gaf daar ging medicatie doorheen. Misschien ging daar iets verkeerd of fout? Misschien was het niet hygiënisch? Het moest via de neus, omdat zijn wond niet goed dicht was. Het houdt mij nu, achteraf, bezig. Ik kan het maar niet loslaten. Dus je hebt nooit rust. Er komen zo veel vragen in me op! Ik voel mij zelf soms schuldig, ik voel me zo voor alles verantwoordelijk. Misschien had ik het anders moest doen? Ik voel me soms zo schuldig dat ik niet heb gezegd dat we het eerder hadden moeten onderzoeken. Ik was heel alert en waarschuwde hem altijd. Omdat hij nu overleden is heb ik voor mijn gevoel niet goed genoeg mijn best gedaan.

Ik ben ook boos op de huisarts. Vooral omdat zijn ziekte niet is eerder ontdekt. Ze hebben gezegd: ‘Ga naar huis en leef zo als je eerder hebt geleefd’. Na de diagnose heeft hij geleefd zoals hij heeft geleefd daarvoor. Hij heeft gegeten en gedronken. Dat kan toch niet! Hij heeft alcohol en bier gedronken na de operatie. Dat kan toch niet waar zijn! Leven zoals eerst. De huisarts weet toch niet hoe hij eerder heeft geleefd en dat is ook nooit gevraagd. Mijn neef is nu ook ziek en door een streng dieet in Albanië gaat het beter met hem. Ik hoor veel en ben echt ontevreden over deze aanpak van de huisarts.

Het laatste moment

We waren veel in het ziekenhuis en we gingen van de ene afdeling naar de andere met als laatste de terminale fase. Er was geen weg meer terug. Een carrousel leek het wel. En daar bij het laatste proces, de laatste deur, daar zijn we geëindigd.

Op het laatste moment kan je niets doen. Toch voel ik mij zo schuldig. Ik heb hem niet gered, ook al heb ik me maximaal ingezet. Waarom heb ik het toegelaten en waarom heb ik niet genoeg gedaan? Ook mijn vriendin heeft dezelfde onrust en vragen. Waar is het fout gegaan? Ik heb vooral veel ‘waarom’-vragen.

Ik had op dat moment niet verwacht dat hij dood zou gaan. Ik ben weggegaan, ik was ook druk met werk bezig. Hij was in het ziekenhuis en ik moest werken. Hij was al bezig met het afronden van zijn leven. Je handelt hoe de situatie je dat vraagt en dat kan niet perfect zoals je dat zou willen. Je denkt dat hij er nog zal zijn.

Ik kwam met mijn fiets bij het ziekenhuis aan en daar vertelden de artsen dat het niet meer gaat. ‘Ga je nu huilen? Ik wil dat je niet meer huilt’, zei mijn man. Ik kan me niet zo goed meer herinneren wat ik deed op dat moment. Mijn man zei dat hij niet meer kon en dood wilde, hij kon de pijn niet meer aan. Toen hij rustig werd en sliep ging ik naar huis om mijn zoontje van tien eten te geven. Ik voelde in mijn buik dat er iets aan de hand was.  Ik was onrustig en ging s ’nachts om half drie naar het ziekenhuis. Ik liet mijn zoontje alleen s’ nachts achter nadat hij sliep.

Ik pakte weer de fiets. De deuren van het ziekenhuis waren gesloten. Het was donker. Niemand was bij de deur. Iedereen sliep en ik moest lang wachten. De portier deed met moeite de deur openen. Het was heel rustig en donker in het ziekenhuis. Ik ging de kamer binnen en ik had geluk. In het begin hadden we twee chagrijnige verpleegkundigen, maar die dag had hij een hele oude lieve verpleegkundige die voor hem zorgde. Ik vroeg hoe het ging en zij vertelde dat het niet goed ging. Hij wilde steeds zelf opstaan voor het toilet en hierdoor was hij gevallen. Hij wilde niet op de po of via een infuus. Het licht was uit en hij had zijn hoofd gestoten. Hij lag in bed en kreeg nu toch een infuus voor zijn diarree, zodat hij niet steeds weer op hoefde te staan.

Ik voelde dat het niet goed ging. Hij kon niet meer zien. Hij zei: ‘Ik merk dat dit mijn laatste moment is.’ Ik zei: ‘Nee, nee, je gaat niet weg zonder je zoontje te zien.’ Ik belde meteen mijn zoon op. Ik had hem wel instructies gegeven, dat als er iets zou gebeuren dat hij dan zijn fiets moest pakken en naar het ziekenhuis moest komen. Ik belde hem, het was acht uur, en ik zei: ‘Kom op nu opstaan, kom naar het ziekenhuis.’ Mijn zoontje was 10 jaar en hij kwam zelf naar het ziekenhuis. Dit is best een eindje fietsen! We hadden het vaak gedaan gelukkig en ik vertrouwde erop dat het hem zou lukken. Ik zei steeds tegen mijn man: ‘Hij komt, hij is onderweg, hij is bij de trap, wacht nog 1 minuut. Wacht!’ En mijn zoon kwam.

Mijn zoon zegt nu dat hij niet wist dat zijn vader dood ging. Mijn zoon was te jong toen. Hij dacht dat hij voor de operatie afscheid moest nemen. Mijn vriendin kwam naar het ziekenhuis en nam mijn zoon mee. Ze legde aan hem uit dat zijn vader was overleden, maar hij begreep het niet. Hij wilde een ijsje kopen. Dat deden we in het ziekenhuis, hij kreeg altijd ijsjes. Hij besefte het niet, hij was te jong. Hij ging afscheid nemen van zijn vader en ging daarna mee met mijn vriendin om een ijsje te halen.

Ik bleef bij mijn man. Ik herinner me, misschien geloof je het niet, maar hij praatte niet met mij maar met iemand anders. Ik hoorde dat mijn man opdrachten van hem kreeg. Hij zei: ‘Ja, oké, oké.’ Steeds opnieuw. Iemand gaf hem uitleg wat hij moest doen. Ik voelde dit en vroeg aan mijn man: ‘Wat heeft hij gezegd?’ Mijn man vertelde niet alles, maar op het laatste moment zei hij: ‘Kom ik wil je nu een beetje masseren.’ Dit zei hij ook bij onze goede momenten, bijvoorbeeld als ik moe van mijn werk thuis kwam. Dan zei hij: ‘Heb je een massage nodig?’

Ik pakte zijn hand en legde het op mijn hart en zei:  ‘Daar doet het pijn.’ Daarna ging hij doorpraten met iemand die naast hem was. Mijn man sprak weer met hem. Ik zag niets, maar wist het zeker. Mijn man kreeg advies, dit duurde een paar minuten. Hij zei: ‘Ja, oké, oké. Ik ga het doen.’ Hij werd voorbereid op de andere wereld. De regels daarvoor werden besproken. Dat voelde ik. Ik was dicht bij mijn man en liet mijn man met hem praten. Ik weet niet wie het was. De stappen werden besproken. ‘Ja, oké doe ik, ja oké’, dat is wat ik hoorde. Ik had de hand van mijn man op mijn hart gelegd. Daarna begon zijn adem te verminderen en ging de ademhaling langzamer. Ik verlaagde zijn bed. Ik hoorde de allerlaatste adem maar die ging er niet uit. Ik heb hem een beetje op zij gelegd, want de laatste adem is altijd zwaar. Daarna blies hij zijn laatste adem. Het was negen uur.

Zijn mond bleef open. Ik denk achteraf: ‘Waarom heb ik zijn mond niet dichtgemaakt of gebonden?’ Ik heb hem schoon gemaakt. Hij begon snel zwart te worden. En hij wat net hout of beton geworden. Ik heb hem naar de laatste verdieping gebracht, naar het mortuarium. Ik fietste met mijn zoon naar huis. Het was rond 11:00 uur. Een ander vriendin kwam en ik begon meteen met zaken te regelen zodat hij begraven kon worden in Albanië. Ik heb de uitvaartregelaar gebeld. Ik moest kleren meenemen naar het ziekenhuis en zij zouden hem klaarmaken. Ze hadden alles goed geregeld. Maar ik keek niet meer naar hem. Ik wilde hem in zijn huis in Albanië zien.

Naar Albanië

De wens van mijn man was om in Albanië begraven te worden. Ik ben mijn belofte nagekomen. Met de uitvaartmaatschappij hebben we het samen geregeld. Vanuit Nederland zijn geen directe vluchten, hij is maandag overleden en kon pas vrijdag vliegen. Hij is eerst van Schiphol naar Brussel gevlogen. Wij gingen met de auto naar Brussel, de vader van mijn vriendin bracht ons naar Brussel Zaventem en we vlogen met zijn drieën naar Albanië,  mijn zoon, mijn man en ik. Het is zo raar om te weten dat je samen vliegt terwijl hij in de bagage zit in de onderkant van het vliegtuig. Dit voelde zo raar. In Albanië in Tirana op het vliegveld wachtte heel veel familie ons op. Het was vrijdagochtend. We gingen met de auto naar de stad van mijn man, naar het huis waar hij was geboren. Onderweg heb ik zijn kist gewisseld, want de kist vanuit Nederland was niet van goede kwaliteit. Mijn broer en ik kozen een mooie kist en mijn broer regelde dat hij in de nieuwe kist kwam met de uitvaart in Albanië. Het was zo stressvol, maar gelukkig koos ik een mooie kist uit. Mijn broer zei: ‘Je kunt hem beter niet zien, want hij ziet er niet goed uit’. Hij was niet meer te herkennen. Ik heb toen in het huis van mijn man niet gekeken. We beleven daar een paar uurtjes. Daarna werd hij begraven, vrijdag in de middag.

Ik ben nog 40 dagen in Albanië gebleven om bij hem te zijn. We tellen dan vanaf zijn begravingsdag, want dan leeft hij nog en is hij rondom zijn geliefden. Hij gaat dan niet naar de hemel. Ik bleef negen dagen in zijn huis, daarna was ik bij mijn moeder en kregen we elke dag bezoek en condoleances. Ik ben de laatste dag weer naar het graf gegaan met mijn zoon voor afscheid. Na 40 dagen kwamen we weer terug in Nederland, ik bleef een paar dagen thuis en begon weer met mijn werk. Als je een eigen onderneming hebt is het niet makkelijk. Ik wilde eerlijk gezegd eigenlijk ook weer naar Nederland omdat wij hier samen ons huis hadden, mijn herinneringen en liefde waren hier. Daar had ik niets van hem en hier had ik alles. Ik voelde hem hier in Nederland. Daar voelde ik verre afstand.

Na een jaar heb ik zijn graf heel mooi laten maken. Ik maakte op zijn wens een graf voor hem en zijn vader samen. Ik heb heel mooi graf met foto van hem en zijn vader samen laten maken. Dit voelde voor ons allemaal goed.  Het leven gaat door, op het werk ook. Maar als je thuis bent en je hoofd op het kussen legt beginnen de tranen. Ja, nu nog steeds naar 3,5 jaar. Na 3,5 jaar is het gemis erger en dat went niet. Het gemis is zo erg en blijft! Het blijft voor altijd bij me.